Dag 5: van San Pantaleo naar Arzachena

De roots van de Sardijnen: de Nuraghen

Op de vijfde dag van de camperreis Sardinië zal ik de hele dag besteden aan het bezoeken van sites waar monumenten van de Nuraghencultuur te vinden zijn. Het is een smoorhete dag en de wandelingen naar de sites vallen me fysiek tegen. Las ik aanvankelijk met grote afstand over de Nuraghencultuur, in de loop van de dag gaat dat beeld flink verschuiven in een positieve richting.

Even vooraf

Ik krijg vaak de vraag waarom ik iedere dag de dagverslagen schrijf. Ik heb eerder hier beschreven dat ik het doe om de ervaringen me meer eigen te maken.

Toevallig (?) las ik in het boek Grand Hotel Europa dat ik aan het lezen ben de volgende zin: ‘Ik weet dat niemand mij wil geloven als ik zeg dat ik mijn geschiedenis met Clio vooral voor mezelf aan het opschrijven ben, omdat ik lijd aan de beroepsdeformatie dat ik dingen pas echt meemaak wanneer ik ze, nadat ik ze in het echt heb meegemaakt, meemaak op papier.’

Mooier kan ik het niet omschrijven: als ik er over schrijf dan zie ik veel beter wat ik eerder heb bekeken. Bovendien  kost het niet zo veel tijd. In een uurtje is het verslag klaar.

De Nuraghen

De roots van de Sardijnen zijn terug te vinden in de Nuraghencultuur. Een volk waar niet zo veel over bekend is. Ze beschikten immers niet over een schriftcultuur dus alles wat we er over weten moet afgeleid worden van wat er in opgravingen gevonden wordt. Maar wat er gevonden wordt is dermate consistent dat er met grote zekerheid er het een en ander over te vertellen valt. Het verhaal begint rond 1600 v. Chr. In deze blog zal ik me beperken tot een aantal belangrijke elementen die consistent naar voren komen in de geschiedenis: de huizen, de graftombes, de tempels, de grafcultuur.

De Nuraghe Albucciu

Nabij Arzachena zijn er drie belangrijke sites te vinden. De eerste die ik bezoek betreft de Nuraghe Albucciu; een ‘woonhuis’. Het woonhuis is opgetrokken met granietblokken. Aan een kant is het huis tegen een granietrots gebouwd hetgeen veel minder sjouw- en bouwwerk betekent.

Het betreft een opeenstapeling van behoorlijke grote granietstenen en het bouwwerk heeft twee etages. De ruimtes zijn relatief klein en het is onbekend waar ze specifiek voor gebruikt werden. Op de begane grond zijn twee ruimtes te zien en een uitgehakte trap naar de eerste etage.

Op de eerste etage zijn restanten te zien van nog meer kamers maar de tijd heeft niet veel meer overgelaten van deze ruimtes. Wel zijn er boven de ingang nog enkele grote overhangende stenen te zien die waarschijnlijk de basis vormde voor een soort balkon.

De benedenverdieping laat ook fraai zien hoe een vals-gewelf werd gebouwd: Stenen werden voor ca. 80 %  op de onderliggende rij stenen geplaatst waardoor in een ronde ruimte de diameter steeds kleiner werd totdat er een afsluitende steen geplaatst kon worden.

Ik vond het een indrukwekkende eerste kennismaking temeer daar ik de enige bezoeker was en dus vrij mijn gang kon gaan en mijn bezoek kon overdenken.

Tempio Malchittu

Voor een bezoek aan de restanten van de Tempio Malchittu moet ik eerst een 2,5 km lange stijgende weg bewandelen in de gloeiend hete zon. De laatste 20 meter betreft een steile klim naar een hoger niveau. De wandeling is op zich mooi maar zonder schaduw niet makkelijk te doen. Als ik bij de tempel aankom blijkt het meer weg te hebben van een kleine kerk dan wat wij onder een tempel verstaan.

De tempel bestaat uit een ingang onmiddellijk gevolgd door een apsis. Langs de wanden zijn banken uitgehakt. Het is afgezien van het (waarschijnlijk) houten dak nog volledig in takt. Wel vraag je je af waarom deze tempels gebouwd zijn op plekken die zo moeilijk te bereiken zijn.

Vervolgens loop ik de weg terug heuvelafwaarts met mooie uitzichten. Maar terug bij de camper ben ik toch enigszins teleurgesteld dat deze wandeling die niet meer dan 6 à 7 km lang was mij zo veel moeite heeft gekost. Slaat de leeftijd nu echt toe of is het een kwestie van niet meer naar de sportschool gaan i.v.m. corona (slecht thuis dagelijkse krachtoefeningen) of weinig gewandeld te hebben door het slechte voorjaar? Ik hoop het laatste.

Tomba di giganti Moru

Dit betreft een grafkamer van de Giganten (ander woord voor de leden van de Nuraghe-cultuur). Giganten heeft hier geen betrekking op de lengte van de mensen. Het is bekend dat de Giganten relatief klein van stuk waren. De graftombe bestaat uit een lange ondergrondse gang die weer gebouwd is uit graniet.

De muren worden afgedekt met grote platen graniet. Vroeger waren deze tombes geheel overdekt met stenen en grond. Dat is hier nu niet meer het geval. Het is bekend dat alle Giganten hier begraven werden ongeacht hun maatschappelijke status. Het blijkt dan ook een redelijk egalitaire cultuur te zijn.

Tomba di giganti Li Lolghi

Ik rijd een paar kilometer verder waar ik opnieuw een graftombe kan bekijken. Dezelfde structuur als hiervoor beschreven maar nu met aan de voorkant een muur van grote steles (rechtopstaande platte stenen) die een soort ingang vormen naar de grafkelder.

Het was ook de plaats waar vele ceremonies uitgevoerd werden. De ingang is super klein en je kunt er nauwelijks doorheen kruipen maar er wordt vaak gesteld dat deze kleine ingang bedoeld was om offergaven te doen en om de overledenen de kans te bieden om al dan niet tijdelijk uit de grafkelder naar buiten te komen.

Necropoli Li Muri

Een ander soort grafveld.  Het heeft veel meer weg van onze kerkhoven. In cirkels worden mensen begraven met in het midden een rechtopstaande menhir. Binnen de cirkel zijn kleine stenen kisten te zien die waarschijnlijk bedoeld waren om offergaven te brengen.

Nuraghe La Prisgiona

De Nuraghe La Prisgiona is een geheel ander soort woonstee dan ik eerder beschreven heb. Het gaat hier meer om een dorp. Centraal staat een hoge ronde toren binnen een soort van bastion met twee aanpalende lagere torens. Hier is goed te zien hoe moeilijk het moet zijn geweest om deze torens te bouwen omdat de stenen groot en zwaar zijn.

Om het bastion heen zijn ca. 90 ronde hutten gebouwd waarvan de fundamenten nog te zien zijn. In tijden van oorlog konden de bewoners van deze hutten bescherming zoeken binnen het bastion.

Eerder is uit opgravingen gebleken dat er al een aardige arbeidsdeling plaatsvond. De hutten waren gegroepeerd rond de producten die er gemaakt werden. Soms werd er binnen zo een ‘productgroep’ een zekere specialisatie doorgevoerd.

Deze site heeft mij het beste beeld gegeven van het dagelijks leven van de giganten.

Tomba di giganti Coddu Vecchju

De laatste site die ik bezoek betreft wederom een grafkelder. Ook deze is voorzien van openingssteles. Het verschil is nu dat je kunt zien hoe het er uit heeft gezien toen de kelders afgedekt waren met stenen en grond.

Terugkijkend valt me op hoeveel overeenkomsten te zien zijn met dorpen en bastions die ik eerder in Schotland en Spanje heb gezien. In Schotland zijn meerdere vergelijkbare bastions gebouwd waar rondom wonende landarbeiders hun toevlucht konden zoeken in tijden van oorlog. In Spanje heb ik een vrijwel identieke opbouw van een dorp gezien zoals ik in Nuraghe La Prisgiona heb aangetroffen. Maar daar zullen de geleerden wel eerder naar gekeken hebben. Mij is daarover niets bekend.

Relaxen

Het is inmiddels bijna 16.00 uur en ik heb nu wel genoeg stenen gezien. Ik verlang naar een plek in de schaduw en een ijskoud biertje. Niet ver van de laatste site vind ik mijn overnachtingsplek. Ik klap de G&C-stoel uit en geniet van het bier en het uitzicht.

Het is drukkend heet. De vogels hoor je bijna niet meer. Het is doodstil. Er is bijna geen verkeer; de hele avond slechts 2 motorrijders gezien, twee auto’s en een boer met hooibalen op zijn oplegger. Tegen 19.00 uur begin ik te koken. Nou ja, koken, restjes van gisteren en een heel grote gemengde salade met koude witte wijn. Een bijna perfecte dag.